Het Eurovisiepad van Ann Sophie kende meer hindernissen dan dat van de meeste andere artiesten. Begin 2015 organiseerde de Duitse televisie een club concert. Tien onbekende talenten streden voor een wildcard die hen een plek in de Duitse Nationale Eurovisievoorronde op zou leveren. Ann Sophie won. 
Tijdens de voorronde (‘Unser Lied Für Österreich’) verliep alles voorspoedig. Ann Sophie versloeg zes andere deelnemers en stoomde op naar de eindfase van de finale. Daarin ging het tussen haar en een zanger die Andreas Kümmert heette. Na de laatste stemronde maakte de presentatrice bekend dat Kümmert gewonnen had. Maar – live en ter plekke – weigerde Kümmert om naar Wenen te gaan.
Ann Sophie ging in zijn plaats. Op het festival zong ze haar Black Smoke – maar belandde op de laatste plaats met nul punten.

Het eerste dat opvalt op jouw tumblr zijn de door jou geschreven korte verhalen en gedichten.
Ik hou van schrijven, maar ik heb de moed nog niet gevonden om wat meer te posten. Ik heb altijd een schrijfboekje bij me. Ik schrijf over wat ik meemaak en over hoe ik naar de wereld en naar mensen om me heen kijk. Daarnaast heb ik een schriftje voor kleine monologen. En ik werk ook graag aan mijn eigen songteksten.

Hield je altijd al van schrijven?
Toen ik jonger was schreef ik allerlei gedichten. Maar in die tijd was de poëzie me zo heilig dat ik ze alleen liet lezen aan mijn moeder en aan mijn beste vriend. Totdat ik het begon te combineren met mijn liedjes. Ik zou eigenlijk meer moeten schrijven. Maar het punt is… ik worstel een beetje met mijn site, omdat ik min of meer helemaal opnieuw moet beginnen. Soms denk ik dat niemand mijn posts leest, dus dan hou ik me in. Dat zou ik eigenlijk niet moeten doen, maar het is lastig. Het is een enorme uitdaging om helemaal opnieuw te beginnen. Daarvoor moet ik weer vertrouwen opbouwen en vergeten wat ik mee heb gemaakt.

Voelt het echt als helemaal opnieuw beginnen?
Niet helemaal opnieuw, maar het is wel een kwestie van het verleden achter me laten. Tijdens Eurovisie had ik een platenmaatschappij, en nu niet meer. Ik moet alles dus zelf doen. Ik organiseer mijn eigen concerten, ik ontwerp alles zelf, ik regel het werken aan een nieuw album. Dat is leuk om te doen, maar het levert ook een hoop werk op, en veel stress.

Wist je al tijdens het festival dat je platenmaatschappij maar één cd met je wilde maken?
Nee. Ze beloofden me een tour, een tweede clip, een tweede single. Ze beloofden me van alles, en toen lieten ze me vallen. Dat was heel moeilijk. Ik heb lang nagedacht of ik het hier wel over wilde hebben, maar er zijn zoveel jonge mensen die artiest willen worden en geen idee hebben van hoe het er in werkelijkheid aan toe gaat. Op televisie zien ze de 1% beroemde artiesten en ze zijn zich niet bewust van de andere 99%, die ploeteren en zich een slag in de rondte werken . Niemand heeft het over hoe moeilijk het is, en we moeten ze laten weten dat het niet altijd een leven is dat je zou moeten nastreven. Ik heb op allerlei manieren geluk gehad, maar tegelijkertijd moet ik zeggen dat een artiestenbestaan heel, heel lastig is. Ik denk dat ik ook de andere kant wil vertellen, mocht ik ooit weer heel succesvol worden.

‘Mocht ik ooit weer succesvol worden’, zeg je. Bedoel je dat het succes vervlogen is?
Er zijn nog altijd fans die aan me denken, maar ze zien niet wat ik doormaak. Twee jaar geleden waren er drie teams aan het werk om dingen voor me mogelijk te maken. Ik ging naar allerlei evenementen, ik zat in elk Duits televisieprogramma. En nu? Ja, op straat herkennen mensen me nog wel, maar dat verbaast me elke keer weer. Het was twee jaar terug, hoe kunnen ze dat nog weten? Ik heb heel trouwe fans. Ze komen naar mijn concerten, ze zitten te luisteren en willen toegiften. Daar ben ik heel dankbaar voor, omdat ik niet weten hoe ik verder zou moeten als ik hen niet had. Maar tegelijkertijd ben ik dankbaar dat alles is gegaan zoals het is gegaan, want nu kan ik echt doen wat ik zelf wil. Ik kan mijn eigen muzikale stijl vinden. Mijn liedjes betekenen heel veel voor me. Op mijn laatste plaat, die bij Universal, waren de meeste songs niet door mij geschreven. En voor mij ontbrak er daarom iets. Hoe kan ik iets waarachtig en eerlijk zingen als ik het zelf niet geschreven heb? Ik denk dat mensen willen voelen dat ze dicht bij een artiest mogen komen. Ze willen weten wat er in iemand omgaat.

Sommige liedjes op Silver into gold, de plaat die je vanwege Eurovisie mocht maken, zijn afkomstig van je eerste album, Time extended.
Ja, die had ik geschreven, maar de productie was van iemand anders. Ik vond het heel tof wat die jongen deed, het was geweldig muziek, maar niet 100% Ann Sophie. Mijn songs moeten helemaal klinken zoals ik ben en dat hebben ze tot op heden niet gedaan.

Wat zie je als je nieuwe muzikale richting?
Singer-songwriter, jazz, soul… Ik heb vorig jaar helemaal zelf een concert georganiseerd, hier in Hamburg, en dat was een grote stap voor me, want het lukte me om mijn vrees te overwinnen om publiekelijk aan de piano te zitten en te spelen alsof ik thuis ben. Ik heb een tijdje in New York gewoond en daar ging ik steeds maar weer naar dezelfde bar om te zien hoe er daar opgetreden werd. En dan dacht ik bij mezelf: dat wil ik ook, op het podium zitten en mijn eigen liedjes spelen. Dat zat vanaf dat moment in mijn hoofd. En nu, vier jaar later, heb ik eindelijk de moed gevonden om dat ook te doen. Dus na dat optreden voelde ik me niet alleen trots, maar ook onafhankelijk. Zelfs mijn vrienden zeiden na die avond dat ze voelden dat ik ze heel dichtbij had laten komen.

Na de show in Hamburg heb je er nog een gedaan – in New York. Was dat in de bar waar je altijd naartoe ging?
Nee, het was ergens anders, maar het was fantastisch, het was middenin de buurt waar alles gebeurt. Mijn god, wat was ik zenuwachtig. Het was krankzinnig, maar ik wilde het gedaan hebben, en ik héb het gedaan. Ze vroegen me om nog eens terug te komen, en dat ga ik zeker doen, natuurlijk. Nadien ben ik hier in Duitsland nog bij een radiozender geweest, en ik blijf dezelfde set op kleine podia spelen. Zodra ik meer geld heb wordt het allemaal nog wat groter. Zo wil ik absoluut nog een cello in mijn muziek, dus ooit zit er bij mij op het podium een cellist.

Ben je bezig met nieuwe songs?
Ik heb er al zo’n acht tot tien, en op dit moment wil ik daar de beste van kiezen en uitzoeken hoe die moeten klinken. Het zijn natuurlijk heel verschillende songs, maar als het over stijl gaat moeten ze dezelfde muzikale boodschap uitdragen.

Welke stijl moet het worden?
Weg van het grote geluid, weg van de pop.

Waarom?
Omdat ik al die artistieke poeha niet uit kan staan, het is allemaal veel te luid, ik kan het niet meer horen. Ik wil iets puurs, iets eerlijks, iets ruws. Iets waar je naar luistert als je met een glas wijn in je hand nadenkt over verloren dagen en verloren relaties. Iedereen heeft het druk, iedereen is alleen maar bezig met zijn telefoon, iedereen rent en rent en rent. Ik wil dat mijn muziek de mensen tot rust brengt. Na mijn concert zei een jongen: ‘Ann Sophie, dit was voor het eerst in lange tijd dat ik mijn ogen weer eens kon sluiten terwijl iemand voor me aan het spelen was.’ Dat beschouwde ik als een groot compliment.

De teksten van je liedjes zijn vaak heel persoonlijk. Op je YouTube-kanaal schreef je over de middelbare school, over hoe je je een eenling voelde, en dat je bang was om in een groep mensen te zijn. En datzelfde meisje deelt haar ervaringen nu met de hele wereld.
Ja. Naar school gaan vond ik heel moeilijk. Ik was altijd de buitenstaander en er werd de hele tijd over me geroddeld. Nu ik wat ouder ben weet ik dat ze dat uit onzekerheid deden. Ik ben niet bang om openhartig te zijn en ik ben niet bang voor de waarheid. En als die lelijk is, die waarheid, dan is die dus lelijk. Ik hou gewoon niet van het oppervlakkige leven dat we leiden. Ik heb behoefte aan waarachtigheid, en dus schrijf ik recht uit het hart. En ik geloof dat er heel veel mensen zijn die zich ook buitenstaander voelden, want tot op zekere hoogte zijn we allemaal hetzelfde.

Heeft dat gevoel een buitenstaander te zijn je beschadigd of heeft het je geholpen?
Natuurlijk heeft het me beschadigd, absoluut. En ik heb nog steeds het idee dat ik er niet bij hoor, waar ik ook ben. Ik voel me altijd een beetje misplaatst. Maar precies dat gevoel heeft me naar het zingen geleid. Ik wilde mijn eigen wereldje creëren, een wereldje waarin ik thuishoorde en me veilig voelde. Dus nu denk ik dat ik het fijn vind om anders te zijn. Het mooiste wat ik kan bereiken is dat ze denken: wat cool, dit meisje is niet als iedereen.

Heb je nog contact met mensen van je middelbare school?
Zelden. Ik heb één goede vriend die ik nog vaak zie, maar de anderen? Ik ben klaar met die tijd en ik ben ook klaar met die mensen. Dat klinkt hard, maar ik geloof dat het belangrijk is om je te verrijken met nieuwe vrienden, nieuwe omstandigheden en nieuwe dingen. Soms groeien oude vrienden met je mee, en dat is prachtig. Maar anderen blijven steken, en dat wil ik niet.

Ga je ooit nog over die tijd schrijven?
Weet je, als ik schrijf denk ik eigenlijk niet na over wat ik ga schrijven. Als ik aan de piano zit speel ik wat akkoorden, daarna komt er een melodie in me op en die melodie schrijft vervolgens de tekst. Op dat moment bestaat mijn ego niet meer. Mijn emoties schrijven de tekst.

Als je teksten, zoals je zegt, intuïtief geschreven worden, worden ze dan niet heel vaag?
Emoties zijn niet vaag, toch? De melodie trekt de woorden tevoorschijn. Sommige woorden passen bij de melodie en anderen doen dat simpelweg niet. Natuurlijk zorg ik tijdens het schrijven wel dat het een beetje helder blijft, het is niet de bedoeling dat het alle kanten op schiet.

Je nieuwe song Mastercard heeft een originele titel.
Dank je wel. Ik ben supertrots op deze zinnen: I was your Mastercard. Gold and rich. You swiped me all the time. Until I ripped. Ja, dit wordt een van de songs waar ik verder aan ga werken.

Je woonde dus een tijdje in New York. Zou je terug willen?
Ik wil nu echt eerst echt iets in Duitsland opbouwen. Ik denk dat dat heel belangrijk is. Ik heb mijn familie hier, mijn vrienden, mijn universiteit. Ik zou best weer in New York willen wonen, of ook, bijvoorbeeld, in Londen, waar ik geboren ben. Maar eerst zal ik moeten focussen en dan, ooit, zal alles op zijn plek vallen.

In je liedjes heb je het soms over ‘het lot’.
Vooral in een song die gaat over iemand waar ik gek op was. O, wat hield ik van die jongen! Het kostte me drie jaar om over hem heen te komen. Drie jaar, dat is krankzinnig! Maar ja, ik geloof dat sommige gebeurtenissen voorbestemd zijn. En als dingen mislukken, dan hou je er op z’n minst prachtig materiaal voor een liedje aan over.

Maar als het lot beslist wat er gebeurt, wat is jouw rol dan nog?
Je moet de juiste omstandigheden creëren, en je moet weten wat je wilt. Als je boodschap helder is valt alles op zijn plek. Ik was een tijdje… ik weet niet… ik deed gewoon veel te veel. Tot ik begreep dat ik nederig moest zijn, dat ik me op een paar zaken moest richten en dat ik eerlijk moest zijn. Als het over onszelf gaat zijn we geweldige leugenaars. Er zijn zoveel stemmen en mensen om je heen die zeggen wat je moet doen en wie je moet zijn. Maar uiteindelijk gaat het nooit over wat andere mensen van je vinden. En verder moet je gewoon reageren op de kansen die het leven je biedt. Ik bedoel, ik zie mezelf nog niet drie jaar op de Mount Everest ‘Alles wat gebeuren moet, gebeurt vanzelf’ gaan zitten denken.

Maar wat betekent dat concreet voor jou, op dit moment?
Bijvoorbeeld: vorig jaar zag ik het Swing Dance Orchestra hier in Hamburg, in de Laeiszhalle. Die spelen in de stijl van Benny Goodman in de jaren twintig. Toen ik hen hoorde zei ik tegen een vriendin: ‘Volgend jaar sta ik daar ook.’ En dus stuurde ik een mailtje naar de dirigent en inderdaad, afgelopen december, heb ik met ze gezongen.

Dus wat moet je doen om die kansen te creëren?
Nou, je moet ballen hebben. Want ze kunnen nee tegen je zeggen. Maar als je niks vraagt krijg je ook geen ja. Soms neem ik teveel risico. Maar ik denk altijd: als je het niet probeert krijg je spijt. Natuurlijk is het maken van fouten en klappen oplopen en zo niet fijn. Maar uiteindelijk maken al dat soort zaken je heel erg sterk.

Is het ook een kwestie van geld?
Ja, het is vaak een budgetkwestie. Ik bedoel, ik heb geluk gehad, mijn vader is mijn grootste fan, hij steunt me altijd. En ik heb ook wat gespaard. Ik wil in staat zijn om alles zelf te betalen. Het eerste jaar van het opbouwen van een business is altijd een gevecht. Je moet veel geduld hebben en ik ben zo’n beetje de meest ongeduldige persoon die er bestaat. Ik ben er wel iets beter in geworden, maar ja, naar je hart luisteren is moeilijk, ook al omdat dat hart nooit schreeuwt – het fluistert.

Hoezeer heeft het songfestival je bij dit alles geholpen?
Weet je, dat is grappig. Toen ik veertien, vijftien was begon ik te zingen, enkel voor mezelf. Ik wilde beroemd worden, dat was mijn drijfveer. Niet de juiste drijfveer, oké, maar toen was ik zo en ik deed mijn stinkende best om dat waar te maken. Ik keek televisie en visualiseerde hoe ikzelf op een dag in die programma’s op zou treden, hoe ik voor een enorm publiek op zou treden en hoe de radio’s mijn liedjes zouden draaien en bla-bla-bla. En toen gebeurde dat allemaal zomaar. Dus ik zou tegen iedereen willen zeggen: geef je dromen nooit op. Goed, Eurovisie was geweldig, zolang als het duurde. Ik heb heel veel plezier gehad, en het kwam op mijn pad op een moment dat ik geen idee had of er nog iets terecht zou komen van wat ik wilde. Ik besloot me in te schrijven voor dat Club Concert in Hamburg. De winnaar mocht deelnemen aan de Duitse voorronde.

Je schreef je in voor het Club Concert met je zelfgeschreven liedje Get over yourself. Maar tijdens het Concert zong je uiteindelijk Jump the gun en later, bij de Duitse finale, ook Black smoke.
De producers hadden hun eigen systeem. Blijkbaar was Get over yourself te oud. Ze gaven me drie liedjes waaruit ik kon kiezen, en dat waren Black Smoke, Jump the gun en nog een andere song. Misschien waren mijn eigen liedjes niet goed genoeg voor Eurovisie. Ik vind Black Smoke nog altijd een goede song, ook al denk ik dat het misschien niet de beste keuze was. Universal, de platenmaatschappij, bemoeide er zich toen al mee. Ze hebben een schrijverspool, en een bepaalde voorraad songs. En iedereen die er iets over mocht zeggen vond dat deze liedjes bij me pasten, en de stijl ook, en op dat moment was dat ook zo. Zo is het gegaan.

Maar toen ging de achtbaan daverend verder: de manier waarop jij gekozen bent om naar het songfestival te gaan is uniek. Jij hoorde bij de laatste twee. Toen won je medekandidaat, Andreas Kümmert – en weigerde vervolgens, live op TV, om naar Wenen te gaan.
O man, wat een rit. Het was krankzinnig.

Hoe overleef je zoiets?
Dat was niet zo moeilijk, om het te overleven.

Nee?
Nee. Ik bedoel: het zou lastiger geweest zijn als ik niet naar Wenen had mogen gaan.

Ja, maar je eerste reactie nadat je hoorde dat Andreas het aan jou overliet om te gaan was aan het publiek vragen of dit wel echt was wat ze wilden.
Natuurlijk! Ze hadden duidelijk voor Andreas gekozen. Hij is een fantastische zanger en ik stond daar maar en had geen idee wat er aan het gebeuren was. Maar feitelijk had ik geen keus. En soms brengen dat soort situaties het beste in je naar boven. Je moet gewoon doorgaan. Voor mij was het een grote kans. Ik was zo teleurgesteld toen Andreas had gewonnen, want ik wilde echt heel erg graag gaan. En ik denk dat hij dat voelde.

Op een bepaalde manier hielp jij hem dus, want hij was overduidelijk niet in staat om te gaan.
Weet je, als je niet van druk houdt of als je niet graag geïnterviewd wordt, dan moet je niet naar het songfestival gaan. Want dat is alles wat het is: praten, praten, praten.

Echt?
Ik heb nog nooit in mijn leven zoveel gepraat als toen, en ik praat heel veel. Ik bedoel, op dit punt in mijn leven word ik steeds stiller, wat ik fijn vind. Maar tijdens Eurovisie was het bla-bla-bla. Ik heb meer dan drieduizend mensen ontmoet. Het was net een maar voortdurende tsunami. Het was prachtig en ook pijnlijk. Zoals het hele leven.

Was je blij met je optreden tijdens de internationale finale?
Nah, ik zie het nog weleens en dan denk ik: dit of dat had beter gekund, maar goed, dat is mijn perfectionistische kant. Nu zou ik het heel anders aanpakken, omdat ik gegroeid ben. Voor dat moment was het voor heet goed optreden. Ik vind het prima dat het online staat en ik vind het niet erg om ernaar te kijken, het herinnert me op een mooie manier aan hoe het was, toen, daar.

Na het festival maakte je een video met een akoestische versie van Black Smoke.
Mensen vroegen me steeds: waar blijft de music video? De platenmaatschappij wilde er niet in investeren, en al helemaal niet na Eurovisie. Dus toen heb ik er zelf een gemaakt. Ik koos voor de akoestische versie in de eerste plaats omdat het past bij hoe ik het Black Smoke zie. Het is een heel triest liedje. En ten tweede: die stijl past beter bij mij.

De Eurovisie versie is nogal boos.
Ik vind het fijn om de kwetsbare kant te laten zien, omdat stoer doen leuk is, maar kwetsbaar zijn ook heel erg mooi. Maar ik heb het een beetje gehad met Black Smoke. Ik zou het nog steeds kunnen zingen, ik wil het alleen niet meer. Ik kan alle songs die ik voor Universal opnam reproduceren, maar dat wil ik ook niet meer. Het is mooi dat het allemaal gebeurd is, maar nu moet ik trouw zijn aan mezelf.

Hoe was de Eurovisie-week?
Ik werd ziek. Ik lag in bed met een vreselijke hoest, ik was koortsig, het was om doodmoe van te worden.

Hoe wanhopig word je dan?
Het was wel een beetje zwaar, ja.

Zelfs zonder ziek te worden: hoe kun je goed presteren als je weet dat er zoveel mensen kijken? Was je niet ongelooflijk nerveus?
De adrenaline geeft je veel kracht. Zingen is met adrenaline veel simpeler dan zonder. Maar ik trilde sowieso, want ik droeg heel hoge hakken. Ik was bang dat mijn schoenen doormidden braken. Maar ik probeerde die angst los te laten. Ik bedoel: ik moest op de camera’s letten, maar ik probeerde ook om het publiek te voelen, om in het moment te zijn.

Kun je wat er gebeurde tijdens die drie minuten nog voor je zien?
Ja, helemaal.

Echt? Maar wat zie je dan? De camera’s? De vlaggen, de mensen?
Voordat mijn lied inzette hadden we ongeveer tien seconden op het podium, dus ik keek rond en ademde diep in. Voor mij als zangeres was dit een groots moment. Daarna knipoogde ik naar mijn meiden en het begon. Het was een moment van geluk. Iedereen in het publiek was uitgelaten, iedereen lachte, iedereen had een goed humeur. Dat maak je niet mee op straat, dat maak je nergens mee. Meestal is iedereen kribbig. Dit was een moment zonder zorgen of gedachten, we leefden gewoon, we ademden, dansten, lachten, zongen, waren.

En tweehonderd miljoen mensen keken naar je.
Je denkt niet aan de tweehonderd miljoen mensen thuis, je denkt aan de vijftienduizend mensen in de zaal. Over dat wat je niet ziet kun je niet nadenken.

Was Eurovisie een traditie in jouw familie?
Nee, we keken er nooit naar. Sorry, ik ben gewoon nooit zo’n songfestivalfan geweest.

Na de nul punten reageerde je gracieus. Je maakte een filmpje, waarin je een zin uit het winnende lied Heroes veranderde in: ‘We are the zeroes of our time.’ En in een interview voor de Duitse televisie was je heel eerlijk en open.
Ja, maar tijdens het interview moest ik steeds bijna huilen. Ik bedwong mijn tranen.

Waarom?
Omdat ik gekwetst was, uiteraard.

Maar waar bestond die kwetsuur uit?
Het was vernederend en het was pijnlijk. Het was echt heel moeilijk om het niet persoonlijk op te vatten, dat was echt heel, heel erg moeilijk. Als je denkt aan het feit dat Duitsland eigenlijk niet wilde dat ik zou gaan en dat ik daarna nul punten kreeg… Het voelde als een lading shit die ik over me heen kreeg en toen ze me achteraf lieten vallen werd het nog veel pijnlijker.

Je platenmaatschappij, bedoel je?
Ik had zoveel verwachtingen en die werden allemaal de grond in geboord. Door mensen die ik heel erg aardig vond. Dat deed pijn. Dan denk je: misschien is het niet de bedoeling dat ik een zangeres ben. Ik begon aan alles te twijfelen. Maar het leven geeft je altijd uitdagingen en ik denk dat het leven op een brute manier eerlijk kan zijn. Dus misschien zou het leuk geweest zijn om nog een music video te maken en overal te mogen spelen, maar het was niet iets dat echt bij me paste. Dus nu ben ik blij dat het niet gebeurd is. Ik zou het imago van popmeisje hebben moeten aannemen. Nu kan ik de weg omhoog weer proberen te vinden en ervaren hoe moeilijk dat is. Ik wil niet dat de kansen me de hele tijd aangereikt worden. Ik wil het werk, ik wil het zweet en ik wil de zorgen. Een gespreid bedje, waar is daar de lol nou van?

Een laatste schrijfvraag: er staat een zinnetje op je arm.
Ja. ‘Stay gold’. Dat heb ik drie of vier jaar geleden laten doen. Ik geloof dat we geboren worden met een ziel van goud en dat we elke dag weer de keus hebben om voor dat goud te gaan, voor zilver, brons, of voor nog wat anders.

Dus, als je het over zilver en goud hebt: heeft Eurovisie je weggehouden van het goud?
Nee, ik kies ervoor om te denken dat het me naar het goud gebracht heeft. Het heeft er alleen wel een verdomd moeizame weg voor gekozen.

Ann Sophie’s path to Eurovision has been rockier than most. In early 2015 a German broadcaster organised a club concert. Ten undiscovered talents battled for a wild card that would get them into the German national Eurovision final. Ann Sophie won.
Things also went really well during the televised Our Song For Austria show. Ann Sophie beat six other contestants and steamed ahead into the last stage. Finally, only two contestants were left: Ann Sophie and a singer named Andreas Kümmert. After voting, the presenter announced that Kümmert was the winner. But – live on TV – Kümmert refused the ticket.
So Ann Sophie got to go instead. At Eurovision she sang Black Smoke – ending up with zero points. After being dragged from victory to defeat, Ann Sophie reacted gracefully, by singing an alternative version of the winning Swedish song (Heroes): ‘We are the zeroes of our time.’
Now she is back to writing her own songs. A frank conversation about starting over and letting go of the past.

PART ONE: ABOUT WRITING AND STARTING OVER

The first thing we noticed on your tumblr page was a tiny story, written by you.
I love writing, but I haven’t really had the courage to post more. I carry my little notebook wherever I go. I write about what I’ve experienced and about the way I observe the world and people. And then I have another journal for small monologues. I love writing my own lyrics as well.

Have you always liked writing?
I wrote a bunch of poems when I was younger. But poetry back then was something so sacred to me that I only showed it to my mom and my best friend. Until I started combining writing with my music. I should start doing more, I guess. The thing is… I’m struggling a bit with my webpage, because I kind of have to start again, from the beginning. Sometimes I think nobody reads my stuff online, so I’m holding back. I probably shouldn’t, but it’s difficult. Starting all over is a big challenge. I need to have a lot of faith and forget about my experiences.

Does it really feel like starting over?
It’s not really starting over, but it’s letting go of the past. I was with a label during Eurovision, now I’m without, so I have to do everything by myself. I organise my own concerts, I design everything myself, I have to organise working on the new album. It’s great, but it’s a lot of work and a lot of tension.

Did you know, during Eurovision, that your label would do only one album?
No. They promised me a tour, a second music video, a second single release. They promised me all kinds of things, but then they just dropped me. That was very difficult. I thought a lot about talking about this, but so many young people who strive to be an artist just don’t know what reality can look like. They see the 1% of famous singers on television, and they are not aware of the 99% of artists, struggling and working their asses off. Nobody talks about how hard it is, and we need to let them know it’s not always a life to aspire to. I’m lucky in so many ways, but at the same time: being an artist is very, very tough. I think if I ever get successful again I will talk about it, definitely.

You say: if I get successful again. Does this mean your success is gone?
Well, fans might still think of me, but they don’t see what I’m going through. Two years ago I had three teams doing everything to make things happen for me. I was going to events, I was on every German television show. And now, yes, people still recognise me on the streets, but I’m always surprised by that. Hell, this was two years ago, how can you still remember? My fans are really loyal. They show up at my concerts, they sit and listen and they want more. I am so grateful for that, because if I didn’t have them I don’t know how I would carry on. But on the other hand, I am also grateful that it all turned out this way, because now I can really do what I want to do. Find my own music style. My songs mean a lot to me. On my last album, which was with Universal, most of the songs weren’t written by me. Something was missing. How can I sing truthfully and honestly if I didn’t write it? People want to be close to a singer, I think. They want to know what’s going on inside your head.

Some songs on Silver into Gold, the album you made because of Eurovision, were taken off your first album, Time Extended.
Yes, they were written by me, but produced by someone else. I loved what he did, it was great music, but it also wasn’t 100% me. I want my music to be the most authentic thing I can give to my fans. My music should sound exactly like me and until now it hasn’t.

What would be your new musical direction?
Singer-songwriter, jazz, soul… I organised a concert, all by myself, last year, in Hamburg, and that was a big step for me, because I was able to overcome my fear of sitting down at the piano in front of the audience and play like I do at home. I lived in New York for a while, and I used to go to the same bar, over and over, to watch the artists perform. I always thought to myself: I want to sit on a stage like that and play my own music. It has been in my head since then. And now, four years later, I finally had the courage to do it. So, after that gig I wasn’t just proud, I also felt independent. Even my friends, afterwards, said that they felt close to me that night.

After that show you did another one – in New York. Was it in the same bar you used to go to?
No, it was at a different location, but it was amazing, right in the heart of a vibrant community. I was so nervous, oh my god. It was insane, but I wanted to achieve it, and I did. They asked me to come back, and I will, obviously. Afterwards I played at a radio station, here in Germany. And I’ll continue to play the same set in small shows. If I get more money, I can make things bigger. I definitely want a cello in my music. So at some point there will be a cellist with me on stage.

Are you working on new songs?
I already have eight to ten new songs, and for now I want to pick the best ones and find out what they need to sound like. Of course the songs vary, but when it comes to style there should be one musical message.

What style would that be?
Away from the big sounds, away from pop.

Why?
Because I can’t stand the artificial hoo-ha, it’s too loud, you know, I can’t listen to it anymore. I want something pure and honest and raw. Something you listen to when you have a glass of wine and reflect on past days and past relationships. Everyone is busy, everyone is always on their phone, everyone is going going going. I want my music to calm people down. At my concert, this one guy said to me: ‘Ann Sophie, this was the first time in a long while that I was able to close my eyes while someone was playing.’ That was a great compliment.

The lyrics of your songs can be very personal. On your YouTube channel you wrote about high school, about feeling like the odd one out, about being afraid in crowds. And now that same girl is sharing her experiences with the world.
Yes. It was very difficult for me to be in school. I was always an outsider and people were gossiping about me all the time. Now that I’m a bit older, I know that they only did that because of their own insecurities. I’m not afraid of being honest and so I’m not afraid of the truth. If it sounds ugly, it sounds ugly. I just don’t like this superficial kind of life, you know. I need real stuff, so I write about what’s inside my heart. And I believe that there are a lot of people out there who were outsiders as well, because to some extent we’re all the same.

If you look back on that feeling of being an outsider: did it damage you or help you?
Of course it damaged me, definitely. And I still think I don’t fit in, wherever I am, all the time. I always feel a little out of place. But then again, exactly that feeling brought me to singing. I wanted to create my own little world, where I felt safe and where I felt I belonged. So now I think I love being different. The greatest thing I can achieve is for other people to think: cool, this girl is not like the rest.

Do you still see people from high school?
Rarely. I do have one close friend that I’m still in touch with, but the others? I’m done with that time and I’m done with those people. That sounds harsh, but I think in life it’s important to enrich yourself with new friends, new circumstances and new stuff. Sometimes, old friends grow with you, and that’s beautiful. But others stay the same, and that’s something I don’t want.

Would you ever write about those times?
See, the thing is, when I write, I never think of what to write about. When I sit down at the piano, I play chords, a melody pops up in my head and that melody writes the lyrics. At that moment, my ego doesn’t exist. My emotions write the words.

If it’s, like you say, intuition that writes the lyrics, don’t they get too vague?
Well, emotions aren’t vague, are they? The melody creates the words. Some words fit to the melody and others just don’t. Obviously, while I’m writing, I try to keep the meaning clear, I don’t want the song to drift in different directions.

Your new song, Mastercard, has an original title.
Thanks. I’m so proud of this line: I was your Mastercard. Gold and rich. You swiped me all the time. Until I ripped. I freaking love it. Yes, that will be one of the songs I’m gonna work with.

You lived in New York for a while. Would you like to go back?
Right now I really want to build my base over here, in Germany. I think that’s very important. My whole family is here, my friends are, my university is. Still I would like to live in New York again, but also, for example, in London, where I was born. But first I’ll have to focus and then, at some point, it will all come together.

In some of your songs you talk about ‘fate’.
That’s in a song about a guy that I loved. Oh, I was so in love with him! It took me three years to finally let him go. Three years, that’s insane! But yes, I do believe that if things are meant to happen, they will happen. And if things don’t work out, at least it leaves you with beautiful material for a song.

But what would be your own role if what happens is in the hands of fate?
You’ve got to make situations happen, and you have to know what you want. If your message is clear then things will fall into place. For a while I was… I don’t know.. I was doing far too much. Until I understood that I had to be humble, I had to focus on the few things I really want to do and I had to be honest. Because we’re great liars when it comes to facing ourselves. There are so many voices and so many people telling you who to be and what to do. But at the end of the day it’s never about what other people think. And then you have to act on the chances that life gives you. I mean, I don’t see myself sitting on Mount Everest for three years, saying: ‘Oh, if things are meant to happen, they will.’

But what does this mean at this moment, for you?
For example, last year I saw the Swing Dance Orchestra in the Laeiszhalle, here in Hamburg. They play like Benny Goodman, like in the twenties. And when I heard them I said to my friend: ‘Next year I will be on that stage.’ So I sent a mail to the director and indeed, last December, I sang with them.

So, what does a person have to do to create these opportunities?
Well, you have to have balls. Because people can tell you no. But if you don’t ask, you never will get a yes. Sometimes I risk too much. But I always think to myself: you’ll regret it if you don’t try. Of course making mistakes and being hurt and all that stuff is not really nice. But at the end all these things make you really, really strong.

Isn’t it also a matter of money?
Yes, it’s a funding thing. I mean, I’m a very lucky girl, my dad is my biggest fan, I always had his support. And I also have some savings. I want to be able to pay for stuff myself. The first years of building a business are always kind of a hassle. You just have to be very patient and I’m the most impatient person in the world. I’ve gotten better at it though, but yes, listening to your heart is very hard, also because it doesn’t scream – it whispers.

(to be continued)

Der Eurovisionsweg war für Ann Sophie steiniger gewesen als für alle anderen Künstlerinnen und Künstler. Anfang 2015 veranstaltete das deutsche Fernsehen ein Clubkonzert. Zehn unbekannte Talente kämpften um eine Wildcard, die ihnen einen Platz im deutschen Vorentscheid für den Eurovision Song Contest einbringen sollte. Ann Sophie gewann.
Bei m deutschen Vorentscheid „Unser Lied für Österreich“ lief alles gut. Ann Sophie ließ sechs weitere Teilnehmer hinter sich und steuerte auf die Endphase des Finales zu. Darin ging es um die Entscheidung zwischen ihr und einem Sänger namens Andreas Kümmert. Nach der letzten Wahlrunde erklärte die Moderatorin Kümmert zum Sieger. Aber noch in der Sendung lehnte dieser sein Ticket nach Wien ab.
Ann Sophie fuhr an seiner Stelle. Beim Song Contest sang sie Black Smoke – landete jedoch mit null Punkten auf dem letzten Platz. Nachdem sie so vom Sieg in die Niederlage geschleudert worden war, reagierte Ann Sophie sehr elegant: Sie verbreitete ein Video, in dem sie zusammen mit ihren Background-Sängerinnen eine alternative Version des schwedischen Gewinnersongs (Heroes) zu Gehör brachte: „We are the zeroes of our time“.
Ein offenherziges Gespräch darüber, Erlebtes zu vergessen, um neu anfangen zu können.

TEIL EINS: VOM SCHREIBEN UND VOM NEUANFANG

Das Erste, was einem auf deiner tumblr-Seite auffällt, ist eine Kurzgeschichte, die du geschrieben hast.
Ich schreibe sehr gern, aber um noch mehr zu posten fehlt mir bisher der Mut. Ich habe immer ein Schreibheft bei mir. Ich schreibe über meine Erfahrungen und darüber, wie ich die Welt und die Leute um mich her wahrnehme. Daneben habe ich ein Heft für kleine Monologe. Außerdem arbeite ich gern an meinen eigenen Songtexten.

Hast du schon immer gern geschrieben?
Als ich jünger war, habe ich einen Haufen Gedichte geschrieben. Aber in dieser Zeit war mir meine Lyrik so heilig, dass ich sie nur meiner Mutter und meinem besten Freund gezeigt habe. Bis ich anfing, das Schreiben mit meiner Musik zu kombinieren. Ich denke, ich sollte eigentlich mehr schreiben. Aber das Ding ist … ich kämpfe ein bisschen mit meiner Website, weil ich mehr oder weniger ganz von vorn anfangen muss. Manchmal denke ich, dass niemand meine Posts liest, und dann halte ich mich zurück. Dass sollte ich eigentlich nicht tun, aber es ist schwierig. Ganz von vorn anzufangen ist eine Riesen-Herausforderung. Dafür muss ich wieder Vertrauen aufbauen und das, was ich erlebt habe, vergessen.

Fühlt es sich wirklich wie ein völliger Neubeginn an?
Nicht völlig, aber es bedeutet, das Vergangene hinter sich zu lassen. Während des Eurovision Song Contests hatte ich noch eine Plattenfirma, jetzt nicht mehr. Das heißt, ich muss alles selbst machen. Ich organisiere meine eigenen Konzerte, ich entwerfe alles selbst, muss die Arbeit an einem neuen Album regeln. Das macht Spaß, aber es ist auch eine Menge Arbeit und Stress.

Wusstest du schon während des Song Contests, dass deine Plattenfirma nur eine CD mit dir machen wollte?
Nein. Sie hatten mir eine Tournee versprochen, ein zweites Musikvideo, eine zweite Single. Sie hatten mir alles Mögliche versprochen, und dann haben sie mich fallenlassen. Das war sehr schwer für mich. Ich habe lange darüber nachgedacht, ob ich darüber reden wollte, aber es gibt so viele junge Leute, die Künstler werden wollen und keine Ahnung davon haben, wie die Wirklichkeit sein kann. Im Fernsehen sehen sie das eine Prozent berühmter Künstler und machen sich nicht bewusst, wie die anderen 99 Prozent kämpfen und sich den Arsch aufreißen. Niemand redet davon, wie hart es ist, und wir müssen sie wissen lassen, dass es nicht immer ein erstrebenswertes Leben ist. Ich habe in vielfacher Weise Glück gehabt, aber zugleich muss ich sagen, dass das Künstlerdasein sehr, sehr tough ist. Ich denke, wenn ich jemals wieder erfolgreich sein werde, dann werde ich definitiv auch davon sprechen.

Du sagst: Falls ich je wieder erfolgreich sein werde. Bedeutet das, dein Erfolg ist dahin?
Es gibt vielleicht nach wie vor Fans, die an mich denken, aber sie sehen nicht, was ich durchmache. Vor zwei Jahren hatte ich drei Teams, derren Job es war, Dinge für mich zu ermöglichen. Ich ging zu Events, ich war in jeder deutschen Fernsehshow. Und jetzt? Ja, auf der Straße erkennen mich die Leute noch, was mich jedes Mal wieder verwundert. Es ist zum Kuckuck schon zwei Jahre her, wieso erinnern sie sich noch daran? Ich habe sehr treue Fans. Sie kommen zu meinen Konzerten, hören mir zu und wollen Zugaben. Dafür bin ich sehr dankbar, denn wenn ich sie nicht hätte, wüsste ich nicht, wie weitermachen. Aber gleichzeitig bin ich dankbar, dass alles so gekommen ist, weil ich jetzt wirklich tun kann, was ich will. Ich kann meinen eigenen Musikstil finden. Meine Lieder bedeuten mir sehr viel. Auf meinem letzten Album, dem bei Universal, hatte die meisten Songs nicht ich geschrieben. Und für mich fehlte darum etwas. Wie soll ich etwas wahrhaftig und ehrlich singen, wenn ich es nicht selbst geschrieben habe? Ich denke, die Leute wollen Sängerinnen und Sängern nahe sein. Sie wollen wissen, was in dir umgeht.

Manche Lieder von Silver into gold, dem Album, das du wegen des Eurovision Song Contests machen durftest, stammen von deinem ersten Album Time extended.
Ja, die hatte ich geschrieben, aber produziert wurden sie von jemand anderem. Ich mochte sehr, was er gemacht hat, es war großartige Musik, aber nicht hundert Prozent Ann Sophie. Meine Musik muss ganz so klingen, wie ich bin, und das hat sie bis heute nicht.

Was wäre denn deine neue musikalische Richtung?
Singer-Songwriter, Jazz, Soul … Ich habe letztes Jahr ganz allein ein Konzert organisiert, hier in Hamburg, und das war ein großer Schritt für mich, denn ich konnte meine Angst überwinden und habe mich öffentlich ans Klavier gesetzt und so gespielt, als ob ich zu Hause wäre. Ich habe eine Weile in New York gewohnt, und da bin ich immer wieder in eine bestimmte Bar gegangen, um die Künstler dort bei ihren Auftritten zu beobachten. Und dann habe ich mir gedacht: Das will ich auch, auf der Bühne sein und meine eigene Musik spielen. Das hatte ich mir von da an in den Kopf gesetzt. Und jetzt, vier Jahre später, habe ich endlich den Mut gefunden, es auch zu tun. Also war ich nach diesem Auftritt nicht nur stolz, sondern ich fühlte mich auch unabhängig. Selbst meine Freunde haben mir hinterher gesagt, sie hätten sich mit an diesem Abend ganz nah gefühlt.

Nach dem Auftritt in Hamburg folgte ein weiterer – in New York. War das in der Bar, die du immer besucht hast?
Nein, es war woanders, aber es war fantastisch, es war mitten in einem Viertel, wo die Post abgeht. Gott, ich war vielleicht nervös! Es war aberwitzig, aber ich wollte es hinbekommen, und das habe ich. Sie haben mich gefragt, noch mal wiederzukommen, und das werde ich natürlich. Hinterher habe ich hier in Deutschland noch in einem Radiosender gespielt, und ich werde weiter in derselben Art auf kleinen Bühnen auftreten. Sobald ich mehr Geld habe, kann ich alles noch etwas größer machen. Ich will beispielsweise unbedingt noch ein Cello in meiner Musik, das heißt, irgendwann sitzt auf der Bühne eine Cellistin oder ein Cellist neben mir.

Arbeitest du an neuen Songs?
Ich habe schon so acht bis zehn, und von denen möchte ich jetzt die besten aussuchen und herausfinden, wie sie klingen müssen. Die Songs sind natürlich unterschiedlich, aber was den Stil angeht, sollten sie schon die gleiche musikalische Botschaft vermitteln.

Welcher Stil wird das sein?
Weg von den großen Sounds, weg vom Pop.

Warum?
Weil ich dieses ganze künstlerische Getue nicht ausstehen kann, das ist alles viel zu laut, ich kann es nicht mehr hören. Ich möchte etwas Pures, Ehrliches, Raues. Etwas, das man sich anhört, wenn man mit einem Glas Wein in der Hand über vergangene Tage und vergangene Beziehungen nachdenkt. Jeder ist eingespannt, jeder ist immer mit seinem Telefon zugange, jeder macht, macht, macht. Ich will, dass meine Musik die Menschen zur Ruhe bringt. Nach meinem Konzert hat ein Typ zu mir gesagt: „Ann Sophie, das war das erste Mal seit langem, dass ich mal wieder die Augen schließen konnte, während jemand etwas vorgespielt hat.“ Für mich war das ein großes Kompliment.

Deine Songtexte sind oft sehr persönlich. In deinem YouTube-Kanal hast du über die weiterführende Schule geschrieben und wie vereinzelt du dich da als Einzelne gefühlt hast, dass du in größeren Gruppen Angst hattest. Und genau dieses Mädchen teilt seine Erfahrungen jetzt mit der ganzen Welt.
Ja. Schule, das war schwierig für mich. Ich war immer die Außenseiterin, und die ganze Zeit wurde über mich getratscht. Jetzt, wo ich etwas älter bin, weiß ich, dass sie das aus Unsicherheit getan haben. Ich habe keine Angst, offenherzig zu sein, und ich fürchte mich nicht vor der Wahrheit. Und wenn sie hässlich klingt, dann klingt sie eben hässlich. Ich mag einfach nicht diese oberflächliche Lebensart, weißt du. Ich brauche Wahrhaftigkeit, und so schreibe ich direkt aus dem Herzen. Und ich glaube, es gibt sehr viele Leute da draußen, die auch Außenseiter waren, denn bis zu einem gewissen Grad sind wir alle gleich.

Hat das Gefühl, eine Außenseiterin zu sein, dich beschädigt, oder hat es dir geholfen?
Natürlich hat es mich beschädigt, ganz sicher. Und ich habe immer noch das Gefühl, nicht dazuzugehören, immer und überall, wo ich bin. Ich fühle m ich immer ein bisschen deplatziert. Aber genau dieses Gefühl hat mich zum Singen gebracht. Ich wollte meine eigene kleine Welt kreieren, eine Welt, in der ich mich sicher und zugehörig fühlte. Ich denke, inzwischen gefällt es mir, anders zu sein. Das Schönste, was ich erreichen kann, ist, dass die Leute denken: Cool, dieses Mädchen ist nicht wie die anderen.

Hast du noch Kontakt mit Leuten von deiner Schule?
Selten. Ich habe einen guten Freund, den ich noch oft sehe, aber die anderen? Ich bin fertig mit dieser Zeit und auch mit diesen Leuten. Das klingt hart, aber ich glaube, es ist wichtig, sich mit neue Freunden, neuen Umständen und neuen Dingen zu bereichern. Manchmal wachsen Freunde auch mit einem mit, und das ist wunderbar. Aber anderen bleiben dieselben, und das will ich nicht.

Wirst du irgendwann einmal über diese Zeit schreiben?
Weißt du, wenn ich schreibe, denke ich eigentlich nie nach, worüber ich schreiben sollte. Wenn ich am Klavier sitze, spiele ich ein paar Akkorde, danach kommt eine Melodie in mir auf, und diese Melodie schreibt anschließend den Text. In dem Moment existiert mein Ego nicht mehr. Meine Emotionen schreiben den Text.

Wenn deine Texte intuitiv entstehen, wie du sagst, werden sie dann nicht sehr unbestimmt?
Emotionen sind doch nicht unbestimmt, oder? Die Melodie zieht die Worte hervor. Manche Worte passen zur Melodie und andere passen schlichtweg nicht. Natürlich sorge ich beim Schreiben dafür, dass die Bedeutung klar bleibt, das Lied soll ja nicht irgendwelche anderen Richtungen driften.

Dein neuer Song Mastercard hat einen originellen Titel.
Danke. Ich bin superstolz auf diese Sätze: I was your Mastercard. Gold and rich. You swiped me all the time. Until I ripped. Ja, das wird einer der Songs, an denen ich weiterarbeite.

Du hast eine Zeitlang in New York gewohnt. Würdest du gern wieder dorthin?
Ich will mir jetzt wirklich eine Basis hier in Deutschland aufbauen. Ich denke, das ist sehr wichtig. Ich habe meine Familie hier, meine Freunde, meine Universität. Ich würde gern wieder in New York wohnen, oder beispielsweise auch in London, wo ich geboren bin. Aber erst muss ich mich konzentrieren, und dann wird alles irgendwann zusammenkommen.

In deinen Liedern sprichst du vom „Schicksal“.
Besonders in einem, das von jemandem handelt, in den ich verliebt war. Ach, wie habe ich den Burschen geliebt! Es kostete mich drei Jahre, darüber hinwegzukommen. Drei Jahre, das isrt Wahnsinn! Aber ja, ich glaube, dass manche Ereignisse vorherbestimmt sind. Und wenn Sachen schiefgehen, dann hinterlassen sie einem zumindest schönes Material für ein Lied.

Aber wenn das Schicksal entscheidet, was geschieht, was ist dann noch deine Rolle?
Du musst Situationen herstellen, und du musst wissen, was du willst. Wenn deine Botschaft klar ist, fällt alles an seinen Platz. Ich war eine Zeitlang … ich weiß nicht … ich habe einfach viel zu viel gemacht. Bis ich verstand, dass ich demütig sein und mich auf einige wenige Dinge konzentrieren musste, und dass ich ehrlich sein muss. Wenn es um ums selbst geht, sind wir gewaltige Lügner. Es gibt so viele Stimmen und Leute um dich herum, die sagen, was du zu tun und wer du zu sein hast. Aber letztlich geht es nie darum, was andere von dir halten. Ansonsten musst du einfach auch Chancen reagieren, die das Leben dir bietet. Ich meine, ich sehe mich noch nicht drei Jahre lang auf dem Mount Everest sitzen und denken: „Alles, was geschehen muss, geschieht von selbst.“

Aber was bedeutet das in diesem Moment konkret für dich?
Zum Beispiel: Letztes Jahr sah ich das Swing Dance Orchestra hier in der Hamburger Laeiszhalle. Die spielen in dem Zwanziger-Jahre-Stil von Benny Goodman. Als ich sie hörte, habe ich zu einer Freundin gesagt: „Nächstes Jahr stehe ich da auch.“ Also habe ich dem Dirigenten eine E-Mail geschickt, und tatsächlich habe ich letzten Dezember mit ihnen gesungen.

Was muss man also tun, um solche Chancen zu kreieren?
Tja, man muss Mumm haben. Denn die Leute können nein zu dir sagen. Aber wer nicht fragt, bekommt auch nie ein Ja zur Antwort. Manchmal gehe ich zu große Risiken ein. Aber ich denke immer: Wenn du es nicht versuchst, wirst du es später bereuen. Natürlich ist es nicht schön, Fehler zu machen und Schläge einzustecken. Aber letztlich machen einen all diese Dinge erst wirklich stark.

Ist es nicht auch eine Frage des Geldes?
Ja, es ist oft eine Budgetfrage. Ich meine, ich habe Glück gehabt, mein Vater ist mein größter Fan, er unterstützt mich immer. Und ich habe auch etwas gespart. Ich will imstande sein, alles selbst zu bezahlen. Das erste Jahr, in dem man ein Geschäft aufbaut, ist immer ein Kampf. Man muss viel Geduld haben, und ich bin so ungefähr die ungeduldigste Person, die es gibt. Ich habe mich da zwar etwas gebessert, aber ja, auf sein Herz zu hören ist sehr schwer, auch weil es nicht schreit – es flüstert.

(Teil zwei: Mittwoch!)

---

Übersetzt von Rolf Erdorf.