Net zoals we sport en politiek het liefst niet met elkaar vermengen, zo zou ook het songfestival verre van politieke kwesties moeten blijven. Althans, dat is het streven. Maar begin jaren zeventig hadden de inzendingen van Portugal een duidelijke politieke lading, of zouden die na het songfestival krijgen.

SALAZAR

Sinds 1926 hadden in Portugal militairen de macht in handen, nadat het leger de instabiele Eerste Portugese Republiek omver had geworpen. Deze was opgericht na de afschaffing van de Portugese monarchie in 1910. Vanaf 1933 heette het militaire bewind Estado Novo (‘Nieuwe Staat’) en stond het ook wel bekend als de Tweede Republiek. Het Estado Novo-regime was ontworpen door António de Oliviera Salazar, die Portugal regeerde vanaf 1932.

De gezondheid van Salazar verslechterde na een val in zijn bad (waardoor hij een hersenbloeding opliep) en zonder dat hij het wist werd hij in 1968 vervangen door Marcello Caetano. Salazar werd in de waan gelaten nog steeds leider van Portugal te zijn; hij stierf in 1970.

ONVREDE

In de loop van de tijd nam de onvrede over het regime toe. Economisch ging het niet goed; dertig procent van de Portugezen was analfabeet en boer. De overheid gaf veel geld uit aan oorlogen om de koloniën te behouden. Het verzet in Portugal groeide, met steun uit verschillende hoeken: Portugese communisten werden gesteund door met name Oost-Europese landen. Europese sociaal-democratische partijen ageerden tegen de politieke situatie in Portugal. De Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, PvdA-er Max van der Stoel, voelde zich verplicht de situatie steeds weer bij internationale conferenties onder de aandacht van zijn collegae te brengen.

STIERENVECHTEN

In 1973 stuurde Portugal Fernando Tordo naar het songfestival, met het liedje Tourada, dat over stierenvechten leek te vertellen, maar een aanklacht tegen het autoritaire Estado Novo-regime was.

Toureamos mano a mano (We vechten hand in hand)
So nos podem causar dano esperas (Het enige dat ons kan beschadigen is nog langer te wachten)

Het spreekt voor zich dat de tekst – geschreven door dichter Ary dos Santos – niet expliciet over de heersende dictatuur kon gaan.

Dat de tekst niet domweg over stierenvechten ging bleef niet onopgemerkt en misschien is dat wel de reden dat de Portugese inzending van 1974 anders van karakter was. Dat jaar vertegenwoordigde Paulo de Carvalho Portugal met E depois do adeus (‘Sinds het afscheid’), een treurig liefdesliedje, dat in eerste instantie minder met de politieke situatie van doen had dan de inzending van 1973. Het lied belandde met maar een paar punten op een gedeelde laatste plaats.

STARTSEIN

Maar een paar weken na het Songfestival, op 24 april, zond het kleine Portugese radiostation Emissores Associados de Lisboa het liedje uit. Om precies te zijn: om 22.55 uur. Het radiostation had slechts een bereik van maximaal 100 tot 150 kilometer rondom Lissabon. Toch had het uitzenden van dit liedje, op deze tijd, grote gevolgen. Er was namelijk afgesproken dat dit lied het startsein zou zijn voor overwegend linkse militairen rondom Lissabon – zodra E depois do adeus gespeeld werd moesten zij hun posities innemen. Later die nacht zouden zij een einde maken aan het Estado Novo-bewind. De coupplegers bezetten strategische plaatsen, zoals de plek waar minister-president Caetano zich bevond en dwongen hem de macht over te dragen.

De staatsgreep verliep opmerkelijk geweldloos. Veel Portugezen gingen de straat op om de coup te steunen – ondanks omroepen van de coupplegers om veilig thuis te blijven. Vermoedelijk heeft die volksparticipatie bijgedragen aan de verbluffende kracht van de vredige coup.

ANJERS

De manier waarop de Estado Novo-leiders de macht hadden gegrepen, was ook de manier waarop ze die weer verloren: via een militaire ingreep. De staatsgreep vond plaats tijdens het Anjerseizoen en het verhaal gaat dat militairen die de coup steunden rode anjers in de loop van hun geweer staken, vandaar ‘Anjerrevolutie’. De bloemenmarkt in Lissabon was een van de plekken waar Portugezen de revolutie vierden. De naam symboliseert ook de relatief geweldloze machtsovername. Uiteindelijk vielen er toch vier doden, toen de zogenaamde politieke politie op demonstranten schoot.

JUNTA

Voorafgaand aan de machtsovername hadden geen grote protesten van het volk plaatsgevonden, maar tijdens de coup gingen dus veel mensen de straat op. Daarmee was de machtsovername niet alleen een militaire daad, maar kreeg de revolutie ook een volks karakter.
Vanuit het buitenland werd met spanning gevolgd wat er zou gebeuren. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger was bang dat de communisten aan het langste eind zouden trekken en aan de macht zouden komen. Dit was het moment dat Portugal moest bewijzen een democratisch staatsbestel te kunnen oprichten en hanteren. De coupplegers stelde een Junta in die de overgangsfase zou leiden.

MADRUGADA

Bij het songfestival van 1975 vertegenwoordigde Duarte Mendes – een militair – Portugal met Madrugada. In dat lied wordt de geweldloze staatsgreep van een jaar eerder bejubeld, met een zin als: ‘Ik zing van de mensen die zichzelf hebben ontdekt, die hun stem laten horen, die feestvieren.’ Van het drieluik 73/74/75 gaat dit lied het explicietst over de politieke situatie in Portugal. Hoe Portugal zich politiek verder zou ontwikkelen was toen nog lang niet zeker, maar uiteindelijk lukte het om in november 1975 een nieuwe grondwet in te voeren die in het land parlementaire democratie vestigde. In 1976 werden de eerste vrije verkiezingen gehouden.

EINDE AAN DE OORLOG

Machtsovernames door militairen hebben een nare bijsmaak die onlosmakelijk verbonden lijkt met woorden als staatsgreep en coup. In tegenstelling tot vele andere militaire coups, luidde de staatsgreep van april 1974 dus geen nieuwe lange periode van militair gezag in.

De Junta maakte een einde aan de koloniale oorlogen, onder ander Angola en Mozambique werden onafhankelijk. De verbeterende economische situatie in Portugal en de nieuw gevestigde democratie zorgden ervoor dat Portugal in 1986 lid werd van de Europese Unie

EUROVISIE-DRIELUIK

Met terugwerkende kracht doen de klasseringen van de Portugese inzendingen van 1973 (tiende), 1974 (veertiende) en 1975 (zestiende) er totaal niet toe. Het is verleidelijk om de liedjes een grote politieke betekenis toe te kennen, maar de liedjes, de tekstschrijvers en de zangers zijn geen veroorzakers van de Anjerrevolutie en zijn zeker niet degenen die Portugal democratie brachten. Wel symboliseren de drie inzendingen tezamen, als drieluik, een belangrijke periode in de Portugese geschiedenis.