Wat heb je ervoor over om op Eurovisie te staan? Alles, zou een artiest kunnen zeggen, maar wat is dat, ‘alles’? Muhamed Fazlagic (Fazla) en zijn bandleden moeten daar een idee van hebben gehad, toen ze renden voor hun leven over een landingsbaan bij Sarajevo, op een nacht in 1993. Om de grens over te steken, om naar Ierland te vliegen, om Bosnië en Herzegovina te vertegenwoordigen op het Songfestival. Precies vijfentwintig jaar later blikt Eurostory met Fazla terug. Een verhaal over oorlog, over een nieuw maar kapot land, en over hoe muziek een kwestie van leven en dood kan zijn.

De hel op aarde
Soldaat was hij tegen wil en dank. Toen Muhamed Fazlagić vierentwintig was, brak de oorlog in Bosnië uit. Muhamed hoopte op een carrière in de muziek, woonde in een wijk van Sarajevo vlakbij een van de voetbalstadions. Al na enkele dagen strijd namen Serviërs het stadsdeel over en moest Muhamed onderduiken. Hij sloot zich aan bij het Bosnische leger. ‘Ik was geen Delta Force of zoiets,’ vertelde hij later aan de BBC. ‘Ik was een van de vele vrijwilligers die de stad bewaakten.’

Het was 1993 en Sarajevo werd belegerd, afgesloten van de wereld. Driehonderd dagen volgden, waarin de stad veranderde in ‘de hel op aarde’, zoals Muhamed het later omschreef. ‘Geen stroom, geen voedsel, overal doden. Waar we ook liepen, we waren schietschijven.’

 

Te midden van die ellende gebeurde er iets bijzonders. Het Bosnische leger besloot tot het opzetten van een muziek-unit. Alle zangers, componisten en muzikanten in het land werden opgeroepen om te komen spelen, en zo de inwoners in het belegerde land een hart onder de riem te steken. Muziek moest troost brengen. Niet veel later kondigde de staatsomroep een nationale voorronde aan voor de allereerste deelname van Bosnië en Herzegovina aan het Eurovisie Songfestival.

Een boodschap aan de wereld
Muhamed wist wat hij moest doen. Hij verzamelde een band om zich heen: Tula, Erlha, Edina, Izo, Enver en Muhamed zelf – allemaal soldaten, en allemaal vastberaden om hun land een stem te geven. Een lied ontstond: Sva bol svijeta (De pijn van de hele wereld), over een soldaat die zingt voor zijn geliefde, die ver van hem verwijderd is, buiten zijn belegerde stad. ‘Ik kan de sterren niet van de hemel halen, ik kan geen uitweg vinden, maar ik kan dit lied aan je sturen, zodat je weet dat ik leef.’

Die tekst had voor Fazla een bijzondere betekenis. Zijn vriendin Sanda en hij waren sinds het begin van de belegering van elkaar gescheiden. Als journalist was Sanda gevlucht, naar Zweden, waar ze de eerste dertien jaar van haar leven had gewoond. Contact was onmogelijk. Aan Eurostory vertelt hij: ‘Al voordat iets bekend was over Eurovisiedeelname van ons land, had ik mijn vriend Fahrudin Pecikoza, tekstschrijver, gevraagd om daar een lied over te maken. Hij en Dino Merlin (bekend tekstschrijver en zelf songfestivaldeelnemer in 2011, JS) maakten er uiteindelijk Sva bol svijeta van. ‘Geen opgewekt of zoet Eurovisieliedje, maar een eerlijk verhaal, dat pijn doet. Van elkaar gescheiden moeten leven is een ongelooflijk pijnlijke ervaring, die de meeste mensen in het Westen gelukkig niet hoeven te ondergaan. Het was een persoonlijke boodschap, die uitgroeide tot een boodschap aan de wereld.’

‘Je moet begrijpen dat ons land op het punt stond om van de kaart te worden geveegd. Europa vond ons het enerzijds niet waard om voor te vechten, maar liet het anderzijds niet toe dat wij dan maar onszelf zouden verdedigen. Het Westen was de beelden van dood en verderf in Bosnië zat. Alsof dat het enige was dat in ons land gebeurde! Het was onze plicht om de wereld te laten zien dat we bestonden. Op twee uur rijden van Italië was een land en een stad waar de Olympische Spelen hadden plaatsgevonden, waar we jeans en sneakers droegen, waar we koffie dronken, voetbalden, naar muziek luisterden, het Eurovisie Songfestival keken – kortom: waar we net als jullie waren, en dat waren we altijd al geweest.’

De voorronde
Elf acts traden aan in de provisorisch opgezette omroepstudio – tien hadden die studio daadwerkelijk weten te bereiken, de elfde was gestrand door hevige gevechten, zij moesten een video insturen. De elektriciteit in Sarajevo viel voortdurend uit, dus draaide de studio op noodgeneratoren, met brandstof geleverd door VN-soldaten – zwart, betaald in Duitse marken. Het was een hele operatie, maar de omroep kreeg het voor elkaar: wie in het belegerde land nog tv kon kijken of radio kon luisteren, hoorde muziek. Nieuwe muziek, van hun nieuwe, kapotte land. En één lied won: Sva bol svijeta.

Vlucht door de bergen
Een videoclip opnemen in de straten van Sarajevo was al risicovol, maar om door te kunnen naar de Balkan-voorronde van Eurovisie (zie kader), moesten Fazla en zijn band de stad verlaten. De enige manier voor burgers om Sarajevo te ontvluchten, was via het vliegveld – niet met een vliegtuig, maar door te voet de landingsbanen over te steken, binnen het bereik van Servische sluipschutters. In een interview met de BBC enkele jaren geleden haalde Fazla er bijna zijn schouders over op: ‘Het was niet per se gevaarlijker dan in de stad zelf, daar werden we net zo goed beschoten.’

Als je dat al overleefde, volgde een barre voettocht door de bergen, via de top van de Igman, de bergtop die uitkeek over Sarajevo, de berg waar nog geen tien jaar daarvoor skiërs van de Olympische schans waren gekomen.

Gewoon rennen
Op een nacht in 1993, kort na hun nationale winst, waagden Fazla en zijn band de overtocht. ‘Een gids van het leger verdeelde ons in groepen, ik was samen met onze gitarist en de twee achtergrondzangeressen. We moesten gewoon rennen, zei de gids, de bergen in rennen en niet neergeschoten worden.’ Hun eerste poging mislukte, ze werden teruggestuurd. De tweede poging slaagde wel. ‘Het was middenin de nacht, we renden voor ons leven. De grond was modderig omdat het enorm had gesneeuwd, en mijn schoenen kwamen vast te zitten in de modder. Maar ik kon niet stoppen, er werd voortdurend geschoten, dus ik rende door, zonder schoenen – vijf, zes uur lang. Pas toen we de top van de Igman bereikten, besefte ik dat ik geen schoenen meer had, en gaf iemand me een ander paar.’

De vluchtpoging slaagde, maar niet voor iedereen. Van de grote groep vluchters die nacht werden zes mensen doodgeschoten, nog eens zeventien raakten gewond. De bandleden overleefden de tocht. Via verschillende tussenstops en omwegen bereikten ze uiteindelijk Zagreb.

Naar Ierland
Aan Eurostory vertelt Fazla wat hij als eerste deed toen ze in Zagreb waren aangekomen. ‘Ik zocht een telefoon en belde Sanda. Die boekte onmiddellijk de eerste vlucht naar Zagreb.’ Dus werd de soldaat herenigd met zijn geliefde, voor wie hij zijn lied zong. ‘We hadden elkaar maanden niet gesproken, maar nu waren we weer samen. We besloten dat we nu samen zouden blijven, en dat we zo snel mogelijk wilden trouwen.’

Dat gebeurde. Maar daarnaast moest het lied ook verder. Van de zeven Balkan-landen die in Ljubljana aan de ‘halve finale’ van Eurovisie meededen, konden er drie naar Ierland. Fazla hoorde daarbij. ‘De muziek won: we mochten door.’

De weg naar Millstreet lag nu open. Naar Ierland, weg van de oorlog en zo lang mogelijk daar blijven, zou je zeggen. Maar niemand van het gezelschap wilde in Ierland blijven; iedereen koos, heel bewust, voor een retourticket. Na het festival zouden ze terugkeren naar Sarajevo, en dat was volledig hun eigen keuze. ‘We wilden dat allemaal. De strijd om ons land te redden zou niet eindigen na Eurovisie.’

Huwelijksreis
Vijfentwintig delegatieleden vertrokken naar Ierland. Voor twee van hen, Fazla en Sanda, werd dit tevens hun huwelijksreis. Fazla blikt terug op de aanloop naar het festival, de spanning die toenam. ‘Wij waren de eersten die Bosnië en Herzegovina op een internationaal podium zouden vertegenwoordigden. Tegen alle verwachtingen in hadden we het gehaald tot aan Ierland. We wisten dat de mensen in Sarajevo naar ons zouden kijken, mensen die zo veel hadden geleden, die nog steeds zo veel leden – het voelde als een enorme verantwoordelijkheid om hun stem te zijn. Contact met mijn moeder of andere familieleden was onmogelijk, daarvoor zouden beide kanten een satelliettelefoon moeten hebben. Ik probeerde rustig te blijven, maar ik maakte me zorgen. Bijvoorbeeld over hoe het orkest het zou doen zonder onze eigen dirigent.’

Die dirigent had een paar weken na hun vertrek ook naar Ierland moeten komen, maar de gevechten in Bosnië waren inmiddels zo verhevigd dat het niet mogelijk bleek het land nog te verlaten. De bekende Ierse dirigent Noël Kelehan nam zijn plek in.

‘Het was een vreemde tijd. Iedereen was ontzettend vriendelijk voor ons, maar we merkten ook dat mensen niet goed over onze situatie durfden te praten. Ze begrepen de complexiteit van het conflict rond Bosnië niet, dus spraken ze er liever niet over. Maar er werd wel ontzettend goed voor ons gezorgd.’

Drie minuten
En toen begonnen ze, de drie minuten op het podium in Millstreet. De soldaat zong zijn lied, met zijn medesoldaten om hem heen. Hij schrijft aan zijn gevluchte geliefde dat het goed met hem gaat, maar dat hij door zal moeten vechten. In een vooruitblik sprak The Independent de wens uit dat Fazla zou winnen. ‘Als het Songfestival ooit het ware lied voor Europa voortbracht, dan was dit het lied. (…) Deze jonge mannen en vrouwen hadden zo’n sterk verlangen om de stem van Bosnië te laten horen, dat ze hun leven ervoor over hadden. Het zou maar zo kunnen dat een overwinning op het Songfestival de enige overwinning is waar Europa hen aan kan en wil helpen.’

Bewijs van bestaan
De pijn van de wereld klonk nu over de hele wereld. Alles eromheen deed er nu niet meer toe. Fazla zelf kijkt niet terug op de opwinding van het optreden zelf, de staande ovatie na afloop, het uiteindelijke resultaat, of het feit dat ze werden uitgeroepen tot best geklede groep. ‘Voor ons was het geen entertainment, het was volle ernst, noodzaak. We lieten onze onafhankelijkheid zien. We toonden het bewijs voor ons bestaan.’

Was Eurovisie hiervoor het geschikte podium? Fazla: ‘Ik hoop toch dat mensen niet van ons verwachtten dat we zouden zingen over lolly’s en Mickey Mouse. Muziek is kunst en kunst is een reflectie van het leven. Ieder lied is het product van iemands innerlijke projecties en gevoelens. In ons geval kwamen die gevoelens toevallig exact overeen met de situatie waarin ons land zich bevond. Het lied werd politiek omdat het symbool ging staan voor het lijden in Bosnië. Maar het is nooit als politiek statement geschreven. Daar sta ik nog altijd volledig achter.’

Sarajevo calling
En toen was het afgelopen. Drie minuten, de pijn van de wereld op een podium in Ierland. De laatste tonen, de camera die de zaal filmde. Ernstige blikken bij het publiek. Later op de avond, bij het bekendmaken van de punten, kraakte na lang wachten een stem via de satellietverbinding. ‘Good evening Millstreet, this is Sarajevo calling’, waarna een luid applaus volgde vanuit de zaal. Opnieuw een bewijs van bestaan. Fazla eindigde overigens als zestiende.

Fazla: ‘Na Eurovisie waren we sterren in Bosnië en Herzegovina. We gingen eerst naar Kroatië, en via Kroatië naar Nederland, waar we ons album Sva bol svijeta opnamen. Sanda ging overal met me mee naartoe, zoals ze is blijven doen.’

Er volgde nog een tour langs benefietconcerten door heel Europa, en toen was het moment daar om terug te keren naar huis. Sanda en hij hadden afgesproken samen te blijven, dus ging zij, hoe riskant misschien ook, mee naar Sarajevo. ‘Niet langs de route van onze heenweg, want de Bosnische Kroaten hadden inmiddels een nieuw front geopend en die route was nu geblokkeerd. We moesten in Zagreb wachten tot we mee konden met een militair transportvliegtuig. Zo keerden we terug.’

Niet serieus
‘Ik neem mijzelf, en ons, niet al te serieus,’ vertelt Fazla. ‘We deden wat we moesten doen, en speelden zo een kleine rol in de strijd voor ons land. Maar als je onze reis naar Eurovisie vergelijkt met de omstandigheden waarin mensen in Bosnië verkeerden, de mannen en vrouwen die, soms met hun blote handen of de meest basale wapens, onze stad en ons land verdedigden, dan snap je waarom ik onze reis niet al te serieus neem. Ja, door de omstandigheden waarin we Eurovisie moesten bereiken zijn we de geschiedenisboeken in gegaan en hebben we veel waardering gekregen. Maar dat had van mij allemaal niet gehoeven. Ik heb ook nooit een cent aan dat lied willen verdienen, nooit royalties geaccepteerd. Ik ben dankbaar dat we de kans kregen, en dankbaar dat we onze mensen niet teleurgesteld hebben.’

Relevantie
De boodschap van Sva bol svijeta is volgens Fazla nog even relevant als toen. ‘Wij lieten ons zien aan Europa, maar Europa gaf niet om ons. En ik denk niet dat er sindsdien veel is veranderd. Europa heeft ons nog steeds in de houdgreep, terwijl het zich verzoent met hen die ons zo veel onrecht aandeden. Of onze reis en onze strijd succes hebben gehad, dat moet de tijd uitwijzen. Maar dit soort boodschappen moet een podium krijgen als dat nodig is.’

Want dat muziek symbool kan staan voor de gedeelde gevoelens en verlangens van velen, dat is de kracht die Fazla in Eurovisie ziet. Een kracht die ook vandaag de dag een grote rol kan spelen in het nog altijd etnisch verdeeld Bosnië. ‘We zijn in het voormalige Joegoslavië allemaal opgegroeid met dezelfde muziek, dezelfde sterren. Muziek heeft de kracht om te herenigen en te helen. Het kan spanningen verlichten, conflicten of rivaliteit oplossen. Neem de inzending van Bosnië en Herzegovina in 2006. Dat was een heel mooie samenwerking tussen de Bosnische auteurs Hari Varešanović en Fahrudin Pecikoza en de Servische zanger en componist Željko Joksimović. Zo’n samenwerking is iets dat lange tijd niet had gekund. En het nummer eindigde derde, het beste resultaat ooit voor Bosnië en Herzegovina.’

Amerika
Na de oorlog kreeg Muhamed de kans om te studeren in de Verenigde Staten. Sanda ging met hem mee. ‘Door de oorlog was ik mentaal, fysiek en emotioneel helemaal leeg. Een tijdlang kon ik ook geen interesse meer opbrengen voor muziek. Ik had iets nieuws nodig. En onderwijs was erg therapeutisch voor mij.’ Hij doorliep verschillende opleidingen in management en ontwikkeling, en studeerde uiteindelijk af aan de University of Louisville in toegepaste sociologie. Hij richtte de voetbalacademie United 1996 FC op, die hij nog altijd leidt. Daarnaast publiceert hij artikelen en geeft hij les in sociologie. Sanda en hij kregen een dochter, Sarah. Die is nu veertien, en vol trots volgt hij haar in haar tenniscarrière.

Het songfestival
Het Songfestival interesseert hem vooral wanneer Bosnië en Herzegovina deelneemt. Dat is geen vanzelfsprekendheid: in 2016 deed het land voor het laatst mee, destijds de eerste deelname sinds vier jaar. Ook dit jaar heeft het land geen inzending. Fazla: ‘Rechtse Kroatische en Servische politieke partijen willen geen nationale omroep in Bosnië financieren, zoals ze sowieso niets ondersteunen dat de naam Bosnië en Herzegovina uitdraagt. Daarom is deelname vaak niet mogelijk. Ik hoop dat dat ooit verandert.’

Want uit alles wat hij vertelt, blijkt nog steeds zijn hart voor Bosnië. Sinds kort is hij als activist ook weer betrokken bij de politiek in zijn vaderland. Op afstand, dat wel. ‘Want met volle overtuiging kan ik nu wel zeggen: ik ben op een goede plek.’